Piszę (po)prawnie! Redaktorskie zasady techniki prawodawczej

Prędzej czy później typowy przedstawiciel gatunku homo scribens musi przytoczyć gdzieś jakiś przepis wyciągnięty z ustawy lub rozporządzenia. Jeśli jest polonistą, wspomoże się Wielkim słownikiem ortograficznym PWN (WSO); jeśli to prawnik, skorzysta z Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (ZTP). W praktyce (przynajmniej tej obserwowanej przeze mnie) rzadko zdarza się, aby polonista sięgnął do rozporządzenia, a prawnik — do słownika. A oboje mogliby się zdziwić, bo zawarte tam rozstrzygnięcia w kwestii pisowni trochę się od siebie różnią.

Tytuł ustawy/rozporządzenia

Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. — Prawo bankowe
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego

1. Poloniści mają tendencję do usuwania z przytaczanych tytułów aktów prawnych z dnia. Pamiętajmy, że choć logicznie redundantne, wyrażenie to jest błędem co najwyżej stylistycznym (w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN ma kwalifikację oficj.). Tyle że ustawa to właśnie taki tekst oficjalny; ponadto w tytuły — jako cytaty — zasadniczo nie powinniśmy ingerować.
2. Z tego samego powodu (jak najmniej ingerencji w cytat) lepiej nie zmieniać r. na roku, nawet jeśli zdecydowaliśmy się na rozwijanie skrótów w tekście, i nie modyfikować sposobu zapisu daty. Co innego w nazwach opisowych, gdy zamiast Ustawy mamy ustawę, a zamiast Rozporządzenia — rozporządzenie (małą literą): „w ustawie z 7 października 1999 roku napisano…”, „w rozporządzeniu z 17.06.2016 czytamy…”.
3. Niektóre tytuły są szkatułkowe. Mamy więc długi (pełen) tytuł: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny i tytuł krótki: Kodeks cywilny. I tu, i tu uzasadniona jest wielka litera na początku. Nie przesadzajmy tylko z tą wielkością i nie piszmy: Kodeks Karny, Prawo Bankowe, Ordynacja Podatkowa, Zasady Techniki Prawodawczej, bo nie są to tytuły czasopism ani serii. Gorzej, gdy zapomina o tym ustawodawca; kiedyś ogłosił na przykład Ustawę z dnia 26 stycznia 1982 r. — Kartę Nauczyciela. Może wielka litera N znalazła się w Karcie Nauczyciela przez szczególny szacunek, jakim darzy się ten zawód ;) ? Redaktor sam musi rozważyć, czy woli zapis Karta nauczyciela(,) czy Karta Nauczyciela — oba są uzasadnione (nieingerowanie w cytat vs poprawianie błędów literowych) i trudno powiedzieć, który jest „lepszy”, a który — „gorszy”.

Oznaczenie dziennika urzędowego

Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054, z późn. zm.

Tego typu zapiski umieszcza się najczęściej w przypisie do tytułu ustawy (rozporządzenia) lub w nawiasie po tytule. Oznacza się w ten sposób, w którym Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i pod jaką pozycją szukać danej ustawy (rozporządzenia).

1. Pierwszy problem sprawia pisownia skrótu tytułu Dziennik Ustaw (Rzeczypospolitej Polskiej). Kodyfikacje są dwie:
   • prawnicza (§ 162 ust. 2 pkt 1 ZTP): Dz. U.;
   • językoznawcza (hasło w WSO): DzU RP, Dz.U. RP, DzU;
   więc decyzja, który zapis wybrać, należy do autora/redaktora. Ja, jeśli klient nie ma w tej kwestii szczególnych wymagań, piszę jeszcze inaczej — Dz.U.; to najpopularniejsza konwencja, będąca pewnym kompromisem między prawnikami a polonistami (statystyczny prawnik nie zauważy, że nie ma spacji; polonista — że nie ma RP :) ).
2. Następnie Nr — według polonistów nie ma uzasadnienia dla wielkiej litery. I tu trzeba zdecydować się na jedno rozwiązanie (ja, przynajmniej od pewnego czasu, piszę Nr). Dobra wiadomość: od 2012 roku Dzienników Ustaw już się nie numeruje, więc zgodnie z ZTP napiszemy np. Dz. U. z 2016 r. poz. 380 (oczywiście w wypadku dzienników sprzed 2012 r. problem jest wciąż aktualny).
3. Tekst jednolity. W ZTP nie ma informacji, jak skrócić to wyrażenie; WSO po raz pierwszy wypowiedział się na ten temat w 2016 roku: t.j. Zanim przyjęto taką normę, spotkać można było również skróty: tj. (niepraktyczny, bo wieloznaczny — to jest) i tekst jedn. (mało ekonomiczny, ale czytelny).

Jednostki redakcyjne aktu prawnego

1. Słyszałam, jak ktoś czyta zapis art. 1 ust. 2 jako „artykuł pierwszy ustawy (drugiej)”. Oczywiście ust. nie jest tu skrótem słowa ustawa, ale ustęp(,) i oznacza mniejszą od artykułu jednostkę redakcyjną. W typowej ustawie (niebędącej kodeksem) mamy kolejno: artykuł, ustęp, punkt, literę, tiret (czyt. [tire], ndm), a od pewnego czasu także podwójne tiret i potrójne tiret.
    
   

   Art. 19a. 1. […]. 5. Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą:
   1) […];
   4) wystawienia faktury, nie później jednak niż z upływem terminu płatności, z tytułu:
   a) dostaw energii elektrycznej, cieplnej lub chłodniczej oraz gazu przewodowego,
   b) świadczenia usług:
   – telekomunikacyjnych i radiokomunikacyjnych,
   – wymienionych w poz. 140–153, 174 i 175 załącznika nr 3 do ustawy,
   – najmu, dzierżawy, leasingu lub usług o podobnym charakterze,
   – ochrony osób oraz usług ochrony, dozoru i przechowywania mienia,
   – stałej obsługi prawnej i biurowej […]

   Jak opisać podczas cytowania wyróżniony fragment? Art. 19a ust. 5 pkt 4 lit. b tiret czwarte (bez przecinków).
2. W kodeksach zamiast ustępów są paragrafy: art. 1 § 2 pkt 3 lit. a tiret pierwsze podwójne tiret pierwsze potrójne tiret pierwsze (ZTP nie przewidują przecinka między kolejnymi, coraz mniejszymi tiret). W rozporządzeniach natomiast paragrafy odpowiadają artykułom ustawy: § 1 ust. 2 pkt 3 lit. a tiret pierwsze…
3. Czasem jednostka redakcyjna składa się z kilku zdań, a my chcemy się powołać tylko na jedno z nich. Napiszemy wtedy na przykład: art. 2 ust. 3 zdanie 2. W praktyce redakcyjnej spotkałam się też z zapisem art. 2 ust. 3 zd. 2, ale warto zdawać sobie sprawę, że nie jest on normatywny w świetle § 59 ust. 2 ZTP (który nie wspomina o możliwości skracania wyrazu zdanie).

Interpunkcja ma znaczenie. Historia pewnego przecinka

Do tego, że „przecinek ma znaczenie”, nie trzeba przekonywać miłośników polszczyzny. W końcu to oni są autorami i popularyzatorami haseł-memów:

twoja stara piła, leży w piwnicy ;

do chaty wszedł myśliwy na głowie, miał czapkę na nogach, nowe buty ;

rozstrzelać nie wolno ułaskawić  —

dowcipnych (choć z tym różnie bywa), nośnych (ostatnio jeden z nich znalazłam w przewodniku dla autorów — naukowców [1]) i całkowicie oderwanych od rzeczywistości. To oderwanie jest chyba największą wadą takich przykładów: przekonać osobę wykazującą indyferentyzm językowy do tego, że interpunkcja ma znaczenie, podając jako dowód, że przecinek ratuje życie, bo

jedzcie, dzieci

to nie to samo co

jedzcie dzieci?

Raczej trudne.

Bardziej życiowe przykłady zmiany znaczenia spowodowane przez niewłaściwie postawiony (lub niepostawiony) przecinek znajdziemy w książkach:

Ciocia Kasia, siostra mojej mamy i wujek Sylwek przychodzą dziś do nas na kolację  vs

Ciocia Kasia, siostra mojej mamy, i wujek Sylwek przychodzą dziś do nas na kolację [2];

Pianista, śpiewając, cicho grał na pianinie  vs

Pianista, śpiewając cicho, grał na pianinie [2];

czy — przypadek żartobliwy —

Kiedy dzieci weszły, na stół podano obiad  vs

Kiedy dzieci weszły na stół, podano obiad [2, 3].

Najlepsze przykłady pisze jednak życie...

...i to czasami w zupełnie poważnych sytuacjach.

W 1997 roku wszedł w życie obowiązujący do dziś (oczywiście z odpowiednimi zmianami) Kodeks karny [4]. W pierwotnej, ogłoszonej wersji art. 156 § 1 k.k. został zapisany następująco:

Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:

1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,

2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

W pkt 2 wymieniono tym samym następujące formy ciężkiego uszczerbku na zdrowiu:

• ciężkie kalectwo, inne niż pozbawienie wzroku, słuchu, mowy lub zdolności płodzenia (bo o tych mowa w pkt 1);
• ciężka choroba nieuleczalna;
• długotrwała choroba realnie zagrażająca życiu;
• trwała choroba psychiczna;
• całkowita albo znaczna trwała niezdolność do pracy w zawodzie;
• trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.

Wkrótce zorientowano się, że sens tego przepisu miał być inny:

(...)
• ciężka choroba nieuleczalna lub długotrwała;
• choroba realnie zagrażająca życiu
(...);

na styku tych dwóch przesłanek nie postawiono bowiem przecinka. Błąd ten mógł mieć (a może miał? — nie wiem) duże znaczenie przy wydawaniu wyroków: według pierwszej wersji wspomniana kara groziła jedynie osobie, która spowodowała ciężką chorobę nieuleczalną (ale nie ciężką chorobę długotrwałą) i długotrwałą chorobę zagrażającą życiu (ale nie każdą, również krótką, chorobę zagrażającą życiu); przepis w pierwotnej wersji był więc, jak by nie patrzeć, bardziej pobłażliwy dla sprawców uszczerbków.

Błąd interpunkcyjny został poprawiony; dziś w Kodeksie karnym mamy więc fragment ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu. Warto jednak dodać, że proces poprawiania tego błędu ciągnął się przez kilka lat i trafił nawet do Trybunału Konstytucyjnego; przecinek nie mógł bowiem zostać dodany w drodze obwieszczenia o sprostowaniu błędu (jak pierwotnie uczyniono i jak robi się zazwyczaj w wypadku oczywistych usterek pisarskich), ale wymagało to uchwalenia ustawy o zmianie ustawy — Kodeksu karnego (bo brak przecinka nie był tu tylko usterką pisarską, lecz elementem mającym znaczenie dla prawa karnego) [5].

Redaktor tekstów specjalistycznych (nie tylko prawniczych) co rusz napotyka sytuacje, w których przecinek ma znaczenie, ale — nie mając odpowiedniej wiedzy merytorycznej — nie jest w stanie zweryfikować, czy został on postawiony poprawnie. Czasem sam musi wstawić brakujący znak (np. przed imiesłowem czasownikowym) — i wtedy pojawia się problem: w którym miejscu? Bo przecież zdanie:

Nie stawiają one kroków, nie czołgają się jak wąż, lecz prześlizgują się na przemian, rozciągając i ściągając kolejne części swych niewielkich ciał

to nie to samo co:

Nie stawiają one kroków, nie czołgają się jak wąż, lecz prześlizgują się, na przemian rozciągając i ściągając kolejne części swych niewielkich ciał.

Warto pamiętać: przecinek ma znaczenie — i to nie tylko w pociesznych memach.

 

Bibliografia
[1] J. Kamień, Podręcznik autora, Gdańsk 2015.
[2] J. Podracki, Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania, Warszawa 1999.
[3] D. Chwastniewska, A. Gorzałczyńska-Mróz, D. Różek, Słowa na start! Podręcznik do języka polskiego dla klasy czwartej szkoły podstawowej. Część 2: kształcenie językowe. Warszawa 2015.
[4] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553).
[5] G. Wierczyński, Urzędowe ogłoszenie aktu normatywnego, Warszawa 2008.